به گزارش ايرنا، برخي از مطالب امام سجاد عليه السلام در روش موعظه، خطاب به عموم مردم است و برخي ديگر خطاب به شيعه. در آنجا که مخاطب همه مردم هستند اولا غالبا به آيات قرآن استناد مي‏شود و ثانيا صريحا دستگاه حکومتي مورد عتاب و انتقاد قرار نمي‏گيرد و صرفا بيان انديشه و ايدئولوژي اسلامي به صورت پند و نصيحت است .
استناد به قرآن کريم از آن نظر ضروري بود که عموم مردم، معرفت کافي نسبت‏به امام سجاد عليه السلام نداشتند و استدلال مي‏طلبيدند . پرهيز از انتقاد صريح نيز براي رعايت تقيه بود .
حضرت زين‏العابدين عليه السلام سخن را با لحن موعظه به اين صورت آغاز مي‏کند که «ايها الناس اتقوا الله واعلموا انکم اليه راجعون; ... تقواي خدا را پيشه کنيد و بدانيد که به سوي خدا برمي‏گرديد . الا و ان اول ما يسالانک عن ربک الذي کنت تعبده; بدان که وقتي نکير و منکر به سراغ تو مي‏آيند اولين چيزي که آن دو مي‏پرسند، از خداي توست که او را عبادت مي‏کردي و عن نبيک الذي ارسل اليک; از پيامبري که به سوي تو فرستاده شده، مي‏پرسند و عن دينک الذي کنت تدين به; و از دينت مي‏پرسند که به آن معتقد بودي و عن کتابک الذي کنت تتلوه; و از کتابت که آن را تلاوت مي‏کردي، مي‏پرسند .» و آنگاه امام سجاد عليه السلام مي‏رسد به نکته اصلي و محوري: «و عن امامک الذي کنت تتولا; (1) و از امامي که تو ولايت آن را داري، مي‏پرسند .»
در زبان و بيان ائمه عليهم السلام مساله امامت‏يعني مساله حکومت و فرقي بين مساله امامت و مساله ولايت نيست . امامي که در اينجا ذکر مي‏شود، يعني جانشين پيامبر که هم متکفل ارشاد و هدايت ديني توست و هم متکفل هدايت و ارشاد امور زندگي در دنيا; امام يعني رهبر جامعه . پس اطاعت از امام که واجب است، هم در امور دنيوي و هم در امور ديني واجب است .
امام سجاد عليه السلام وقتي مي‏فرمايد: «از امامت از تو مي‏پرسند» ، يعني به تو مي‏گويند که آيا امام درستي انتخاب کردي؟ و آن کسي که بر تو حکومت مي‏کند و رهبر جامعه است، آيا به راستي انتخاب کردي؟ آيا خدا به امامتش راضي است؟
با اين روش آرام و موعظه‏آميز، مردم را بيدار و حساس مي‏کند درباره مساله امامت، در حالي که بني‏اميه اساسا ميل نداشت که بحثي درباره امامت و حکومت‏شود .
دو نکته در موعظه‏هاي عمومي امام سجاد عليه السلام بايد مورد توجه قرار گيرد:
يک: اين بحثها صرف آموزش نيست‏بلکه بيشتر از آنکه تعليم باشد، تذکر و يادآوري است زيرا در آن زمان انحراف و تحريف در اصول دين واقع نشده بود ولي مردم فراموش کرده بودند . زندگي مادي، توحيد و نبوت و معاد را از يادشان برده بود .
دو: امام سجاد عليه السلام بر مساله امامت تاکيد خاص دارد . بر اساس همان خط مشي کلي و هدف نهايي که قبلا ذکر شد (تشکيل حکومت اسلامي به روش اهل بيت عليهم السلام) امام سجاد عليه السلام در موعظه‏هاي عمومي خود نيز مساله ولايت و امامت و حکومت را يادآوري مي‏کرد البته به صورتي که حساسيت دشمن برانگيخته نشود و در عين حال، مردم متنبه شوند .

محافل خصوصي
«موعظه‏هاي اختصاصي‏» امام سجاد عليه السلام آن مواعظي است که خطاب به شيعه صورت گرفته است و کاملا مشخص است که مخاطبان، از مخالفان دستگاه حاکم هستند . اين موعظه‏هاي اختصاصي براي کادر سازي است تا در صورت ايجاد حکومت اسلامي، مسئوليت‏هاي مهم را برعهده بگيرند .
يک نمونه از اين موعظه‏هاي اختصاصي در «تحف العقول‏» ذکر شده است; اين موعظه چنين آغاز مي‏شود: کفانا الله و اياکم کيد الظالمين و بغي الحاسدين و بطش الظالمين ايها المؤمنون . خود اين خطاب نشان مي‏دهد که امام و مخاطبان، در اين جهت‏با هم شريکند که مورد خطر و تهديد دستگاه حاکم هستند . «لايفتننکم الطواغيت و اتباعهم من اهل الرغبة في الدنيا المائلون اليها المفتونون بها المقبلون عليها ... و ان الامور الواردة عليکم في کل يوم و ليلة من مظلمات الفتن و حوادث البدع و سنن الجور و بوائق الزمان و هيبة السلطان و وسوسة الشيطان لتشبط القلوب عن نيتها ...» (2) طاغوت‏ها و پيروان دنياپرست آنها، شما را فريب ندهند . اين حوادثي که در زندگي شب و روز براي شما - در دوران خفقان و مبارزه - پيش مي‏آيد، دلها را از نيت و جهتي که دارند باز مي‏دارد و از آن انگيزه و نشاط لازم براي مبارزه مي‏کاهد . «و تذهبها عن موجودالهدي و معرفة اهل الحق و اياکم و صحبة‏العاصين و معونة‏الظالمين‏» و هدايت موجود را از ياد مي‏برد و شناخت اهل حق را به فراموشي مي‏سپارد .
سپس امام سجاد عليه السلام موعظه مي‏کند و هشدار مي‏دهد که از همنشيني با گنه‏کاران بپرهيزيد و ظالمان را ياري مکنيد . روشن است که امام عليه السلام عده‏اي از مؤمنين و هواداران را جمع کرده و دارد با روش موعظه، آنها را دلگرم و اميدوار مي‏کند و از نزديک شدن به دستگاه ستمگر زمان (عبدالملک بن مروان) منع و نهي مي‏کند و آنها را شاداب و با طراوت و سرزنده نگه مي‏دارد براي روزي که وجودشان بتواند در راه حکومت اسلامي مؤثر واقع شود .
امام سجاد عليه السلام با يادآوري تجربه‏هاي گذشته پيروان اهل بيت عليهم السلام (در قيام عاشورا، واقعه حره، شهادت حجربن عدي و رشيد حجري و . .). مي‏خواست‏شيعه را در مبارزه ثابت قدم‏تر گرداند: «فقد لعمري استدبرتم من الامورالماضية في الايام الخالية من الفتن المتراکمة والانهماک فيها ما تستدلون به علي تجنب الغواة و ...» ; به جان خودم قسم! شما از جريان‏هاي گذشته در دوران‏هاي پيشين که پشت ‏سر گذاشته ‏ايد، از فتنه ‏هاي انباشته و متراکم و غرق شدن در اين فتنه‏ ها تجربه ‏هايي را مي‏ توانيد از آن آزمايش ‏ها استفاده کنيد و بر اجتناب از گمراهان و اهل بدعت‏ها و مفسدين در زمين راه يابيد .
امام سجاد عليه السلام در اينجا به صراحت، مساله امامت و ولايت را مطرح مي‏کند:
«فقدموا امرالله وطاعته و طاعة من اوجب الله طاعته و لا تقدموا الامور الواردة عليکم من طاعة الطواغيت و فتنة زهرة الدنيا بين يدي امرالله و طاعته و طاعة اولي الامر منکم‏» ; فرمان خدا و اطاعت او را مقدم بداريد و همچنين اطاعت کسي را که خدا، اطاعت او را واجب کرده است . اطاعت طاغوت‏ها - عبدالملک بن مروان‏ها - را بر اطاعت‏خدا و اطاعت رسول خدا و اطاعت اولوا الامر واقعي مقدم نکنيد .
امام زين العابدين عليه السلام با اين بيان، در حقيقت‏براي نظام حکومتي مورد نظر خود که حکومت علوي و الهي و اسلامي بود، تبليغ و فرهنگ سازي مي‏کرد .

رساله حقوق
رساله حقوق امام سجاد عليه السلام، نامه بسيار مفصلي است‏به اندازه يک کتاب که به يکي از دوستانشان نوشته‏اند و در آن حقوق افراد و اشخاص بر يکديگر بيان شده است . در اين رساله، علاوه بر حقوق الهي و اعضاء و جوارح و همسايه و خانواده، حقوق متقابل مردم و حاکم اسلامي نيز بدون ايجاد تنش و به صورت آرام و بدون ذکر مبارزه براي ايجاد حکومت اسلامي در آينده، بيان شده است .
در واقع اين رساله براي آن تاليف شده است که اگر در آينده حکومت اسلامي مورد نظر امام سجاد عليه السلام تشکيل گرديد، مناسبات و روابط و حقوق متقابل مردم و حاکم اسلامي، قبلا در ذهن مسلمانان شکل گرفته و معلوم شده باشد .

مبارزه با بدعت ها
عبدالملک بن مروان آنقدر تلاوت قرآن مي‏کرد که يکي از قاريان قرآن شناخته شده بود اما وقتي به او خبر دادند که به خلافت و حکومت رسيده، قرآن را بوسيد و کنار گذاشت و گفت: «هذا فراق بيني و بينک‏» ! يعني «ديدار به قيامت!» حقيقت هم همين بود، او ديگر به قرآن مراجعه نمي‏کرد و البته حفظ ظاهر را مي‏کرد و هرگز آشکارا با انديشه‏هاي اسلامي مخالفت نمي‏کرد .
عبدالملک بن مروان براي حفظ ظاهر و توجيه ستمگري‏ها و جنايت‏هايش نياز به عالمان درباري داشت . يکي از اين عالمان درباري، محمدبن شهاب زهري است .
محمدبن شهاب زهري در دستگاه حکومت قرب و منزلت‏بسياري داشت‏به طوري که نوشته‏اند يک بار محمدبن شهاب وارد مسجدالحرام شد، هيات حاکمه آنقدر براي او تشريفات چيده بودند که عالمان و محدثان حاضر در مسجد همگي دچار شگفتي شدند . معمر مي‏گويد: ما خيال مي‏کرديم که از زهري حديث ‏بسياري نقل کرده ‏ايم تا اينکه وليد (فرزند عبدالملک بن مروان) کشته شد پس دفترهاي زيادي را ديديم که بر چارپايان حمل و از خزانه وليد خارج مي‏ شد و مي‏گفتند که اينها دانش زهري است . يعني زهري آنقدر کتاب و دفتر بنا به خواسته دستگاه دولت اموي، از حديث پرکرده که براي حمل آن نياز به چارپايان است . يکي از احاديث مجعول زهري اين است:
«ان الزهري نسب الي رسول الله صلي الله عليه و آله وسلم انه قال: لاتشدوا الرحال الا الي ثلاثة مساجد المسجدالحرام و مسجدالمدينة و المسجدالاقصي و ان الصخرة التي وضع رسول الله قدمه عليه تقوم مقام الکعبة‏» (3)
اين حديث مربوط به آن زماني است که عبدالله بن زبير، مسلط بر مکه بود و هروقت مردم مي‏خواستند به حج‏بروند، مجبور بودند در مکه چند روزي بمانند و اين فرصت‏بسيار خوب براي عبدالله بن زبير بود که عليه دشمنانش - از جمله عبدالملک‏بن مروان - تبليغات کند . و چون عبدالملک مي‏خواست مردم تحت تاثير اين تبليغات قرار نگيرند و به مکه نروند، بهترين راه را آن ديد که حديثي جعل شود که براساس آن، شرف و منزلت مسجدالاقصي به اندازه مکه و مدينه دانسته شود و حتي آن سنگي که در مسجدالاقصي است، به قدر کعبه شرف داشته باشد! در حالي که مي‏دانيم در فرهنگ اسلامي، هيچ نقطه‏اي از دنيا به اندازه «کعبه‏» شرافت ندارد و هيچ سنگي به منزلت و عظمت «حجرالاسود» نيست .
پس از آنکه محمد بن شهاب زهري وابسته به دستگاه خلافت‏شد، حتي برضد امام سجاد عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام هم حديث جعل مي‏کرد . از جمله در کتاب «اجوبة مسائل جار الله‏» ، اثر آيت الله سيد عبدالحسين شرف‏الدين، دو حديث مجعول از زهري نقل و نقد شده که در يکي از آن دو، ادعا شده که نعوذ بالله، اميرالمؤمنين علي عليه السلام جبري بود! و در ديگري حمزه سيدالشهداء شراب خوار معرفي شده است! روشن است که زهري با اين احاديث دروغين در صدد بود خاندان عصمت را تضعيف کرده و مسلماني معمولي و بلکه پايين ‏تر بشمارد . و به اصطلاح بايد گفت اين گونه احاديث مجعول براي ترور شخصيت فکري، فرهنگي و معنوي اهل‏بيت عليهم السلام بود .
امام سجاد عليه السلام نامه‏اي کوبنده و آتشين دارد که در «تحف العقول‏» ذکر شده و در آن محمدبن شهاب زهري و بدعت هايش مورد انتقاد شديد قرار گرفته است .
امام عليه السلام از جمله مي‏فرمايد: «... احببت من حارب الله; کسي را به دوستي برگزيدي که محارب با خداست . انک اخذت ما ليس لک ممن اعطاک; چيزهايي را که به تو دادند و متعلق به تو نبود، از آنان گرفتي .»
«... اخف ما احتملت ان انست وحشة الظالم و سهلت له طريق الغي بدنوک منه حين دنوت و اجابتک له حين دعيت ... جعلوک قطبا اداروا بک رحي مظالمهم و جسرا يعبرون عليه الي بلاياهم و سلما الي ضلالتهم داعيا الي غيهم سالکا سبيلهم يدخلون بک الشک علي العلماء و يقتادون بک قلوب الجهال اليهم ... ; بدان کمترين چيزي که برعهده گرفتي اين است که وحشت‏ ستمگران را تبديل به راحتي و انس کردي و راه گمراهي را براي آنها هموار ساختي ... آيا چنين نبود که وقتي آنها ترا به خودشان نزديک کردند، از تو محور و قطبي به وجود آوردند که آسياي مظلمه‏هاي آنان بر آن قطب مي‏گردد و پلي را ايجاد کردند که از روي آن به سوي کارهاي خلافشان عبور مي‏کنند . آنها به واسطه تو در علما شک ايجاد مي‏کردند و دلهاي جاهلان را به سوي خودشان جذب نمودند .»
سپس امام سجاد عليه السلام مي‏فرمايد: «نزديک‏ترين وزراي آنها و نيرومندترين يارانشان به قدري که تو «فساد» آنها را در چشم مردم «اصلاحات‏» جلوه دادي، نتوانستند به آنها کمک کنند!»
برگرفته از «پژوهشي در زندگي امام سجاد عليه السلام‏» نوشته حضرت آيت‏الله سيد علي حسيني خامنه‏اي - چاپ اول، اسفند 1361 .
پي نوشتها:
1. اين روايت در تحف العقول ذکر شده است . (ترجمه آيت‏الله احمد جنتي، ص 284)
2. همان، ص 288 - 290
3. تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 8